Nhà của người dân ở chân đập Đa Nhim (Lâm Đồng) ngập nặng sau khi hồ thủy điện Đa Nhim xả lũ với lưu lượng hơn 2.500m³/s giữa đêm 19-11 - Ảnh: M.V.
Trao đổi với Tuổi Trẻ, GS.TS Nguyễn Quốc Dũng, Phó chủ tịch phụ trách Hội Đập lớn và phát triển nguồn nước Việt Nam, đánh giá nguyên nhân gây GS.TS Nguyễn Quốc Dũng
Thứ nhất, công tác dự báo của chúng ta đang dựa vào Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia và cơ quan này đang dự báo mang tính chất trên một khu vực rộng lớn chứ không cụ thể trên một khu vực nhỏ hoặc lưu vực sông nào đó.
Theo kinh nghiệm ở nước ngoài, mỗi lưu vực sông cần có một cơ quan tính toán về thủy văn để tư vấn cho người có thẩm quyền (chủ tịch tỉnh) ra quyết định vận hành hồ chứa. Như ở Nhật có 11 lưu vực sông lớn, mỗi lưu vực đều có một văn phòng thủy văn làm công tác dự báo để hỗ trợ công tác ra quyết định vận hành. Trong khi ở nước ta chủ tịch tỉnh chưa có cơ quan tư vấn để ra quyết định vận hành sớm trong những tình huống có khả năng xảy ra mưa lũ cực đoan như vậy.
Ở rốn lũ Đông Hòa, hàng chục ngàn người dân vẫn còn chờ ứng cứuĐỌC NGAYTheo nghị định 62 về hướng dẫn Luật Điện lực, trách nhiệm tư vấn vận hành các hồ thủy điện do ngành công thương. Nhưng trong ngành công thương không có người làm trong lĩnh vực thủy văn và thủy lợi nên không có sự tư vấn kịp thời, kể cả trường hợp nhận được thông báo song không thể ra quyết định khi nào nên xả.
"Do đó về mặt thể chế cần phải sửa theo hướng làm sao mỗi một lưu vực sông phải có một cơ quan về khí tượng thủy văn làm nhiệm vụ tư vấn và cần xã hội hóa nhiệm vụ này để hỗ trợ cho cơ quan có thẩm quyền ra quyết định vận hành" - ông Dũng nói.
Thứ hai, ứng dụng khoa học công nghệ vào công tác dự báo mưa và vận hành hồ chứa. Để có dự báo chính xác về mưa cần ứng dụng trí tuệ nhân tạo kết hợp với việc đặt các trạm đo mưa ở lưu vực sông để chính xác hóa dự báo mưa, từ dự báo này thì chạy mô hình thủy văn, thủy lực chuẩn hóa để có bài toán về lượng nước đến hồ bao nhiêu, cần vận hành ra sao, từ đó đưa ra tính toán để làm sao cân bằng các lợi ích giữa chủ hồ thủy điện và thiệt hại gây ra nếu xả lũ.
Ông Dũng phân tích thêm để các hồ thủy điện miền Trung chủ động xả lũ sớm trước mỗi đợt mưa lớn cần nghiên cứu chính sách về mua dung tích phòng lũ để cân bằng lợi ích, trong trường hợp hết mùa lũ mà hồ thủy điện không tích đầy nước thì địa phương bù lại cho chủ hồ bằng quỹ phòng chống thiên tai.
Thứ ba, cần xây dựng bản đồ ngập lụt ở vùng theo thời gian thực trên website hoặc app. Ví dụ dự báo vài ba tiếng nữa thì lũ dâng đến đâu để chính quyền địa phương và người dân mới chủ động, biết những nơi nào cần sơ tán trước. "Hiện nay nhiều khi xảy ra tình trạng nửa đêm nước lũ về, khi dân dậy thì thấy nước ngập tới nóc. Do đó phải cải thiện dự báo, cảnh báo ngập lụt bằng khoa học công nghệ, bằng kỹ thuật tính toán để đưa ra cảnh báo những vùng nào sơ tán trước, vùng nào sơ tán sau" - ông Dũng nhấn mạnh.
Phối hợp hồ thủy điện, thủy lợi và công nghệ
Tại diễn đàn chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ trong vận hành, bảo đảm an toàn đập, hồ chứa nước do Cục Quản lý và xây dựng công trình thủy lợi phối hợp với báo Nông Nghiệp Và Môi Trường tổ chức ngày 21-11, ông Nguyễn Tùng Phong - Cục trưởng Cục Quản lý và xây dựng công trình thủy lợi (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) - cho rằng những đợt mưa lũ dồn dập vừa qua đã bộc lộ nhiều vấn đề cần được đánh giá lại trong cả công tác dự báo lẫn tổ chức vận hành liên hồ.
Về định hướng sắp tới, ông Phong cho rằng ngành thủy lợi phải cập nhật cơ sở dữ liệu mưa - lũ, thông số thiết kế và tiêu chuẩn an toàn đập để phù hợp với các giá trị cực đoan mới của thời tiết. Chuyển đổi số không chỉ dừng ở việc số hóa dữ liệu mà phải giúp ngành giải quyết các bài toán thực tế như dự báo lũ, tính toán dung tích phòng lũ và hỗ trợ ra quyết định theo thời gian thực.
"Sự phối hợp chặt chẽ giữa hồ thủy lợi và thủy điện, kết hợp với việc ứng dụng công nghệ mới và dữ liệu hiện đại sẽ là nền tảng để bảo đảm an toàn hạ du và phục vụ phát triển kinh tế - xã hội trong bối cảnh khí hậu ngày càng cực đoan" - ông Phong nói thêm.
Khi xả lũ, thủy điện góp 20-30%
Liên quan các ý kiến trái chiều về việc thủy điện xả lũ gây ngập lụt nghiêm trọng hơn ở các tỉnh Nam Trung Bộ, nhất là thủy điện sông Ba Hạ, ông Dũng cho biết các hồ thủy điện ở miền Trung có đặc điểm nằm trên mái núi đông Trường Sơn, độ dốc cao và hạ lưu thường là đồng bằng rất nhỏ hẹp.
Ví dụ như vùng Đồng bằng sông Cái chỉ 200-300km² nhưng lưu vực hứng nước ở thượng lưu lại lên tới 2.000km². Như vậy diện tích hứng nước gấp 10 lần so với diện tích trải lên đồng bằng, trong khi lượng mưa rất lớn trong thời gian ngắn dồn vào lưu vực sông này, các hồ chứa thủy điện ở khu vực Nam Trung Bộ cũng chỉ cắt lũ được ở mức độ khiêm tốn nên lũ phải dồn về đồng bằng.
"Các ý kiến nói rằng ngập lụt ở hạ du nghiêm trọng hơn do hồ chứa thủy điện xả lũ nhìn chung đúng khoảng 20-30% vì có thời điểm hồ chứa xả lũ khi hạ du đang căng mình chống lũ, gây lũ lên nhanh, đây là điểm bất lợi trong việc sơ tán dân, di dời tài sản, phòng chống thiên tai ở hạ du. Sự thật là có như vậy nhưng chúng ta không nên đổ hết lỗi cho thủy điện xả lũ" - ông Dũng nói.
Vận hành hồ chứa phải cắt giảm lũ, đảm bảo an toàn cho hạ du
